“Wees je bewust van de integriteitsparadox: hoe meer aandacht je hebt voor integriteit, des te meer meldingen je krijgt. Een gebrek aan meldingen zegt dus weinig over hoe ‘goed’ integriteit geborgd is in de organisatie“.

Inleider dr. Leonie Heres in Tuinkamersessie #16

Uit Tuinkamersessie #16

Ben je integer of handel je integer? Is er sprake van een blinde vlek of ben je overscherp? Wanneer is er sprake van een belangenconflict en wanneer van belangenverstrengeling? En hoe verhouden de drie begrippen uit de GCC 2019 rondom integriteit zich tot elkaar? In Tuinkamersessie #16 organiseerde Platform Governance in Cultuur op dinsdagavond 14 september met dr. Leonie Heres [1] als inleider een gesprek over hoe integriteit een werkwoord wordt in je organisatie en hoe integriteit inherent verbonden is aan de principes van de Governance Code Cultuur 2019.

Ongewenst gedrag, grensoverschrijdend gedrag; in het afgelopen jaar is een aantal kwesties naar voren gekomen waardoor deze zomer zelfs een commissie bij de Raad voor Cultuur is aangesteld. In een boeiend gesprek met 11 tafelgenoten over integriteit in de cultuur, komen we tot de volgende 15 aanbevelingen binnen de context van Tuinkamersessie #16: Blinde vlek of overscherpte? Integriteit in de cultuur, #HoeDan?

1 # Ethiek & integriteit: ethiek gaat over kwaliteit en komt aan de orde als het goed gaat. Integriteit wordt als term vaak vooral gebruikt wanneer het fout gaat. Dat maakt het moeilijk erover te spreken.

Maar…. Integriteit is iets positiefs! Het draait om het goed doen op een goede manier, over zorgvuldigheid en het handelen in lijn met belangrijke morele normen en waarden.

Integriteit is een kenmerk van gedrag, en gedrag kun je oefenen en verbeteren. Dat geldt ook voor integriteit: mensen kunnen leren en groeien in morele oordeelsvorming, morele moed en vaardigheden als aanspreken.

2 # Morele normen en waarden zijn veranderlijk en onderhevig aan maatschappelijke en organisatorische ontwikkelingen. Zorg er dus voor dat je als organisatie / bestuurder / toezichthouder voeling houdt met hoe de maatschappelijke waarden zich ontwikkelen en vraag jezelf af: willen we voorloper zijn? Zijn we puur legalistisch (“het is wettelijk toegestaan dus het mag”)?

3 # Koppel integriteit aan de maatschappelijke doelstelling van de organisatie: hoe doen we de dingen die we doen en doen we dat op de juiste manier? (en niet alleen aan belangenverstrengeling zoals in GCC Principe 3).

4 # De leiding van een organisatie is de schakel in het stimuleren van de medewerkers om het goede te doen: agendeer documenten, internaliseer daden, focus niet alleen op resultaten en stimuleer het interne gesprek. Als integriteit alleen op papier geregeld is, maar niet in de dagelijkse praktijk een plek heeft in het werk, kan dat cynisme en niet-integer gedrag juist in de hand werken.

5 # Is er een gedragscode, maak deze bespreekbaar.

6 # Risicoanalyses zijn zinvol, maar bieden geen garantie op integer gedrag; het gesprek is de basis die integer gedrag beïnvloedt.

7 # Iedere beslissing heeft morele aspecten; deze bespreekbaar maken draagt bij aan een cultuur waarin ruimte is voor meerdere perspectieven en beter doordachte besluitvorming.

8 # Zorg voor jouw eigen klankbord: mensen die jou helpen vanuit verschillende perspectieven kritisch te reflecteren op jouw handelen.

9 # Omarm de luizen in de pels in de organisatie: organiseer tegenspraak en laat het niet alleen een individuele verantwoordelijkheid zijn.

10 # Handelt iedereen integer? Uit onderzoek blijkt dat de mens geneigd is te overschatten hoeveel van ons morele gedrag ligt op individueel niveau; ook situationele én organisatorische aspecten (omgevingsfactoren) beïnvloeden een integere cultuur:

  • Hoe wordt er opgetreden?
  • Hoe wordt er gepraat over integriteit?
  • Hoe groot zijn de verleidingen?
  • Welke normen en waarden worden geaccepteerd?

11 # Waar zijn de goede voorbeelden van integere leiders in de cultuur? Daarvoor zijn verhalen, ervaringen en kennis vanuit de organisatie nodig.

12 # Instrumentarium voor integriteit in de organisatie = het gesprek aangaan!

  • Het ís de verantwoordelijkheid van de leiding
  • Organiseer het in de lijn
  • De norm ontstaat al in de opleidingsjaren: praat over en onderwijs op onderwerpen als macht en machtsstructuren, governance, bedrijfsvoering etc.
  • Never waste a good crisis
  • Organiseer moreel beraad en maak morele kwesties bespreekbaar
  • Invulling door nieuw leiderschap (niet te verwarren met het niet bespreekbaar maken van fouten en vergissingen, doofpotten of de laan uit te sturen en weer doorgaan).

Wees je bewust van de integriteitsparadox: hoe meer aandacht je hebt voor integriteit, des te meer meldingen je krijgt. Een gebrek aan meldingen zegt dus weinig over hoe ‘goed’ integriteit geborgd is in de organisatie.

13 # Artistieke integriteit (GCC 2019) lijkt over onafhankelijkheid te gaan. Het is echter geen vrijbrief om het gesprek tussen zakelijk en artistiek te laten overrulen door de artistieke kant: alle aspecten moeten worden meegewogen.

14 # Belangenconflict vs. belangenverstrengeling. Bij een belangenconflict betreft het een integriteits-risico: een analyse dat er wellicht iets mis kan gaan dus tref maatregelen. Belangenverstrengeling betreft een integriteitsschending, een oneigenlijke manier waarop belangen zijn geschonden waarbij je moet optreden.

De culturele sector heeft eigen termen opgenomen in GCC 2019: belangenverstrengeling – ongewenste belangenverstrengeling en tegenstrijdige belangenverstrengeling.

15 # Belangenverstrengeling, ongewenst gewenst (een nuttige combinatie van zaken?): het leidt tot morele dilemma’s als het gaat schuren. Sommigen vinden het gebruik van netwerken heel normaal, waar een ander denkt “dit kan echt niet”.

Integriteit wordt in de Governance Code Cultuur 2019 benoemd in Principe 3: ‘Bestuurders en toezichthouders zijn onafhankelijk en handelen integer. Zij zijn alert op belangenverstrengeling, vermijden ongewenste belangenverstrengeling en gaan op een transparante en zorgvuldige wijze om met tegenstrijdig belang’.

In Aanbevelingen 2 en 3 komen zowel de artistieke integriteit als het belang van de integere houding van bestuurders en toezichthouders terug. Integriteit is meer dan alleen (mogelijke) belangenverstrengeling.

Het omzetten van deze integere houding in de daadwerkelijke actie om het gesprek te voeren is een belangrijke les uit deze Tuinkamersessie.

[1] Dr. Leonie Heres is onderzoeker, universitair docent en adviseur Bestuurs- en Organisatiewetenschap bij de Universiteit Utrecht en USBO Advies. In die hoedanigheid doet ze onderzoek en adviseert ze op het brede terrein van bestuurlijke-, organisatorische en managementvraagstukken in (semi)publieke organisaties. Leonie is gespecialiseerd in leiderschap en integriteit binnen het openbaar bestuur en (semi)publieke organisaties. Ze onderzoekt o.a. hoe bestuurders, topambtenaren en leidinggevenden integer gedrag van medewerkers kunnen stimuleren en integriteitsschendingen (corruptie, fraude, belangenverstrengeling) kunnen voorkomen.